བཙོན་ཁང་བཞུ་སྣོད་ཏུ་གྱུར་སོང་།

----ཌེས་མཱོན་ཊུ་ཊུ་ཡིས་མཱན་ཌེ་ལ་གླེང་བ།

For 27 years, I knew Nelson Mandela by reputation only. I had seen him once, in the early 1950s, when he came to my teacher-training college to judge a debating contest. The next time I saw him was in 1990.

ལོ་ངོ་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་ཙམ་ལ་ངས་ནེལ་སཱོན་མཱན་ཌེ་ལ་མཆོག་གྲགས་པ་ཁོ་ནར་བརྟེན་ནས་ངོ་ཤེས་བྱུང་། གཅིག་དགུ་ལྔ་བཅུའི་ནང་དུ་ཁོང་ངའི་དགེ་ཐོན་སློབ་གྲྭར་བགྲོ་གླེང་ཞིག་གི་སྐབས་གཟུར་དཔང་བར་ཕེབས་སྐབས་ཐེངས་ཤིག་མཇལ་མྱོང་ཡོད། ངས་ཁོང་མཇལ་བ་ཐེངས་རྗེས་མ་དེ་གཅིག་དགུ་དགུ་ཅུའི་ལོར་རེད།

When he came out of prison, many people feared he would turn out to have feet of clay. The idea that he might live up to his reputation seemed too good to be true. A whisper went around that some in the ANC said he was a lot more useful in jail than outside.

ཁོང་བཙོན་ཁང་ནས་ཕྱིར་ཐོན་དུས་མི་མང་པོ་ཞིག་གིས་ཁོང་གིས་སྔོ་ལོ་འཕྱར་མི་ཡོང་ངམ་སྙམ་པའི་ཞེད་སྣང་བྱེད་མྱོང་། སྐབས་དེར་ཁོང་གིས་སྙན་གྲགས་དེ་རྒྱུན་བསྲིངས་ཐུབ་ངེས་རེད་སྙམ་པའི་ལྟ་ཚུལ་དེ་བདེན་པར་རློམ་ཁག་པོ་རེད། ཨ་ཧྥི་རི་ཀའི་རྒྱལ་ཡོངས་སྲིད་དོན་ཚོགས་པའི་ཚོགས་མི་འགས་ཁོང་བཙོན་ཁང་ཕྱི་རུ་ཡོད་པ་ལས་ནང་དུ་ལུས་ན་བེད་སྤྱོད་ཆེ་བ་འདུག་ཅེས་བརྗོད་ཡོད་རབས་ཀྱི་སྐད་ཆ་ཞིག་ཀྱང་ཁྱབ་སོང་།

When he did come out, the most extraordinary thing happened. Even though many in the white community in South Africa were still dismissing him as a terrorist, he tried to understand their position. His gestures communicated more eloquently than words. For example, he invited his white jailer as a VIP guest to his inauguration as president, and he invited the prosecutor in the Rivonia trial to lunch.

ཡིན་ཡང་ཁོང་ཕྱིར་ཐོན་རྗེས་བྱུང་མ་མྱོང་བའི་གནས་ཚུལ་ཞིག་བྱུང་སོང་། ལྷོ་ཨ་ཧྥི་ཀའི་མི་རིགས་དཀར་པོའི་ཚོགས་པ་མང་པོས་དེ་དུས་སུའང་ཁོང་འཇིགས་སྐུལ་རིང་ལུགས་པར་བརྩི་མིན་ལ་མ་ལྟོས་པར་ཁོང་གིས་ཁོ་ཚོའི་གནས་བབ་རྒྱུས་ལོན་གནང་ཐབས་གནང་ཡོད། ཁོང་གི་གནང་ཕྱོགས་དེ་བརྒྱ་བཤད་སྟོང་བཤད་པ་ལས་ཀྱང་གོ་བརྡ་ཡག་བར་འཕྲད་སོང་། དཔེར་ན་ཁོང་གིས་ཁོང་བཙོན་དུ་འཇུག་མཁན་མི་རིགས་དཀར་པོའི་མི་དེ་ཁོང་གི་སྲིད་འཛིན་ཁྲི་འདོན་མཛད་སྒོར་གལ་ཆེའི་སྐུ་མགྲོན་དུ་གདན་འདྲེན་ཞུས་པ་དང་། རི་བོ་ནི་ཨ་རུ་ཁོང་ཁྲིམས་མུན་དུ་འཇུག་མཁན་དེ་གུང་ཚིགས་སུ་གདན་དྲངས་པ་ལྟ་བུ་རེད།

What incredible acts of magnanimity these were. His prosecutor had been quite zealous in pushing for the death penalty. Mandela also invited the widows of the Afrikaner political leaders to come to the president's residence.འདི་དག་ནི་ཅི་འདྲའི་ཁོང་ཡངས་དཀྱེལ་ཡངས་ཀྱི་གནང་སྟངས་ཤིག་རེད་ཨང་། ཁོང་ཁྲིམས་མུན་དུ་འཇུག་མཁན་དེ་ཁོང་དམར་གསོད་བྱེད་དགོས་པར་སྐུལ་མ་བྱེད་མཁན་དོ་གལ་ཆེ་བ་ཞིག་རེད། མཱན་ཌེ་ལ་མཆོག་གིས་ད་དུང་ཨ་ཧྥི་ར་ཀའི་སྲིད་དོན་མགོ་ཁྲིད་འདས་པོ་དག་གི་ཆུང་མ་ཚོའང་སྲིད་འཛིན་གྱི་བསྡད་གནས་སུ་མགྲོན་འབོད་གནང་ཡོད། Betsie Verwoerd, whose husband, HF Verwoerd, was assassinated in 1966, was unable to come because she was unwell. She lived in Oranje, where Afrikaners congregated to live, exclusively. And Mandela dropped everything and went to have tea with her, there, in that place.

༡༩༦༦ ལོར་དམར་གསོད་བཏང་བའི་སྲིད་དོན་པ་བེར་ཝོར་ཌའི་ཆུང་མ་བྷེ་ཚེ་ལགས་གཟུགས་ཕུང་མི་བདེ་བའི་རྐྱེན་པས་ཕེབས་ཐུབ་མེད། ཁོ་མོ་ཨ་ཧྥི་རི་ཁ་བ་རྣམས་གནས་བསྡད་བྱ་སའི་གྲོང་ཨོ་རཱན་ཇེ་ལ་སྡོད་ཀྱིན་ཡོད། མཱན་ཌེ་ལ་ལས་དོན་ཡོངས་རྫོགས་བསྐྱུར་ནས་ས་དེ་རུ་ཁོ་མོ་དང་མཉམ་དུ་ཇ་འཐུང་བར་ཕེབས་ཡོད།

He had an incredible empathy. During the negotiations that led up to the first free elections, the concessions he was willing to make were amazing. Chief Buthelezi wanted this, that and the other, and at every single point Madiba would say: yes, that's OK. He was upset that many in the ANC said Inkatha was not a genuine liberation movement. He even said that he was ready to promise Buthelezi a senior cabinet position, which was not something he had discussed with his colleagues. He did this to ensure that the country did not descend into a bloodbath.

ཁོང་ལ་གཞན་ལ་བསམ་ཤེས་བྱེད་པའི་ནུས་པ་ངོ་མཚར་བ་ཞིག་ཡོད། རང་དབང་གི་འོས་བསྡུར་བྱེད་པར་ཞི་མོལ་བྱེད་སྐབས་ཁོང་གིས་ཁེ་དབང་སྤྲད་པ་དེ་ཚོ་ཧ་ལས་པ་རེད། དཔོན་བྷུ་ཐེ་ལེ་ཛིས་འདི་དགོས་དང་དེ་དགོས་སོགས་དགོས་འདུན་བཏོན་པ་ཚང་མར་ཁོང་གིས་འགྲིག་དང་འགྲིག་ཅེས་བཀའ་ལན་གནང་ཡོད། ཨ་ཧྥི་རི་ཀའི་སྲིད་དོན་ཚོགས་པའི་ཚོགས་མི་མང་པོས་ཨིན་ཀ་ཐ་དེ་རང་དབང་གི་ལས་འགུལ་ངོ་མ་ཞིག་མ་རེད་ཅེས་པར་ཁོང་བློ་ཕམ་ཚད་མེད་བྱུང་ཡོད། ཁོང་གིས་ཁོང་གི་ལས་རོགས་རྣམས་དང་གྲོས་བསྡུར་བྱས་མེད་ནའང་བྷུ་ཐེ་ལེ་ཛིས་བཀའ་ཤག་ཏུ་གོ་གནས་མཐོ་གྲས་ཤིག་དགོས་ལབ་ཀྱང་ཁས་ལེན་བྱེད་པར་གྲ་སྒྲིག་ཡོད་ཅེས་གསུངས་ཡོད། ཁོང་གིས་འདི་དག་གནང་དོན་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཁྲག་གི་རྒྱ་མཚོར་མི་བྱིངས་བའི་ཆེད་དུ་རེད། He said of the Afrikaners: you can very well understand how they must be feeling. He reached out to them using the symbol of the South African rugby team, the springbok, which was excoriated by many black people as a symbol of Afrikaner power.

ཁོང་གིས་ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་བ་རྣམས་ལ་ཁྱེད་རྣམས་ཀྱིས་ཁོང་ཚོས་ཚོར་བ་ཤེས་ཐུབ་ངེས་ཅེས་གསུངས་ཤིང་། མི་ནག་པོ་མང་པོས་ཨ་ཧྤི་རི་ཀའི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱི་མཚོན་རྟགས་སུ་བརྩི་མི་འདོད་པའི་ལྷོ་ཨ་ཧྥི་རི་ཀའི་རྐང་སྤོལ་གྱི་མཚོན་རྟགས་རུག་བྷ་ཨི་བེད་སྤྱོད་དེ་ཁོང་ཚོར་བཅར་ཡོད།

Rugby was the white man's sport, especially for Afrikaners, and Mandela's master stroke at the World Cup final was when he strode on to the turf wearing his Springbok jersey.རུག་བྷ་ཨི་ནི་མི་རིགས་དཀར་པོའི་རྩེད་མོ་རེད། ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་བ་སྤྱི་དང་ཡང་སྒོས་མཱན་ཌེ་ལ་མཆོག་གིས་འཛམ་གླིང་རྩེད་འགྲན་ཆེན་མོར་རླབས་ཆེན་གྱི་བྱ་བ་ཞིག་བྱས་པ་ནི་ཁོང་བལ་སླས་སྟོད་ཐུང་ཞིག་བསྣབས་ནས་རྩེད་ཐང་དུ་གོམ་ཞེང་ཆེན་པོས་ཕེབས་པ་དེ་རེད།Almost any other political leader would have seemed gauche, but he carried it off with aplomb. སྐབས་དེར་སྲིད་དོན་གྱི་མགོ་ཁྲིད་སུ་ཞིག་ཡིན་ཡང་རྐང་ལག་འཁོབ་གྱུར་ཡོད་སྲིད་ཀྱང་ཁོང་ནི་གདེང་ཚད་ཡོད་པའི་ཐོག་ནས་ཕེབས་ཡོད།The whole arena, which was probably 99% white, mostly Afrikaner, erupted into cries of "Nelson! Nelson!"་It was extraordinary. And who would have believed that in the townships they would be celebrating a rugby victory?བརྒྱ་ཆ་གོ་དགུ་ཙམ་ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་བ་མི་རིགས་དཀར་པོ་ཡིན་པའི་རྩེད་ར་དེར་ “ནེལ་སཱོན། ནེལ་སཱོན”ཅེས་པས་སྒྲས་ཁེངས་ཡོད། དེ་ནི་སྤྱིར་བཏང་ཞིག་ག་ལ་ཡིན། གྲོང་རྡལ་ཚོར་རུག་བྷ་ཨིའི་རྒྱལ་ཁ་སྲུང་བརྩི་བྱ་སྲིད་བསམ་པ་ཞིག་སུའི་བློ་ལ་འཁོར་ཡོད་རྒྱུ་ཡོད།

Of course I saw him angry. After the Boipatong massacre, in 1992, in which 42 people died, the ANC pulled out of negotiations, and he was quite livid. He claimed the intelligence services had warned [the president] FW de Klerk something untoward was going to happen, that there was collusion between the security forces and Inkatha. I don't know whether De Klerk ignored that warning. Madiba said it was clear black lives meant nothing.

༡༩༩༢ ལོར་བྷོའི་པ་ཏོང་རྡེབ་གསོད་བྱུང་སྟེ་མི་བཞི་ཅུ་ཞེ་གཉིས་ལྷག་ཙམ་གྲོངས་སྐབས་ངས་ཁོང་ཐུགས་ཁྲོས་པ་མཐོང་བྱུང་། ཨ་ཧྥི་རི་ཀའི་རྒྱལ་ཡོངས་སྲིད་དོན་ཚོགས་པས་ཞི་མོལ་བྱེད་མཚམས་བཞག་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་གདོང་མདོག་སྨུག་པོར་ཆགས་འདུག ཁོང་གིས་གསུངས་ན་གསང་བའི་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་སྲིད་འཛིན་FW ཌེ་ཁེ་ལེར་ཁ་ལ་ཉེན་རྟོག་ཁང་དང་ཨིན་ཀ་ཐའི་བར་དུ་གསང་བའི་འབྲེལ་བ་འདུག་ཅེས་ཉེན་བརྡ་བཏང་ཡོད་ཅེས་གསུངས། ཌེ་ཁེ་ལེར་ཁས་ཉེན་བརྡ་དེ་སྣང་མེད་བཏང་བ་ཡིན་ནམ་མིན་ང་ལ་གསལ་ཁ་མེད། ཁོང་གིས་ང་ཚོ་མི་རིགས་ནག་པོའི་མི་ཚོའི་འཚོ་གནས་ལ་སྙིང་པོ་མི་འདུག་གསུངས་བྱུང་།

Another time, he told me that when he and De Klerk were at the Nobel peace prize ceremony in Oslo, something had upset him greatly. There was a group singing Nkosi Sikelel' iAfrika, regarded as the anthem of the liberation struggle, and De Klerk and his wife talked through the singing; they didn't show respect.

ཡང་སྐབས་གཞན་ཞིག་ཏུ་ཁོང་གིས་ང་ལ་ཁོང་དང་ཌེ་ཁ་ལེར་ཁ་གཉིས་ཨོ་སི་ལོ་རུ་ནོ་བྷེ་ཞི་བདེའི་གཟེངས་རྟགས་ཀྱི་མཛད་སྒོར་བཅར་སྐབས་ཁོང་བློ་ཕམ་སྐྱེ་གཞིའི་གནས་ཚུལ་ཞིག་བྱུང་གསུངས། དེར་རུ་ཁག་ཅིག་གིས་ནི་ཀོ་སི་སི་ཀེ་ལེལ་ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་ཞེས་པའི་རང་དབང་འཐབ་རྩོད་ཀྱི་གླུ་གཞས་དེ་གཏོང་བཞིན་པའི་སྐབས་ཌེ་ཁེ་ལེར་ཁེ་དང་ཁོའི་ཆུང་མ་གཉིས་གླུ་དེ་མ་རྫོགས་བར་དུ་སྐད་ཆ་བཤད་ནས་བསྡད་པ་ལས་གུས་ཞབས་གཏན་ནས་བྱས་མ་སོང་གསུངས།

But his anger was never greater than his patience or forgiveness. People say, look at what he achieved in his years in government – what a waste those 27 years in prison were.ཡིན་ཡང་ཁོང་གི་ཁོང་ཁྲོ་དེ་ཁོང་གི་བཟོད་བསྲན་དང་དཀྱེལ་ཡངས་ལས་ཆེ་བ་ཞིག་མ་རེད། མི་ཚོས། ཁོང་གིས་གཞུང་བསྐྱངས་པའི་རིང་གི་བྱས་རྗེས་ལ་གཟིགས་དང་། ལོ་ངོ་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་བཙོན་ཁང་དུ་བསྐྱལ་བ་དེ་ནི་ཅི་འདྲའི་གྱོང་གུན་ཞིག་རེད་ཨང་ཟེར་མོད། I maintain his prison term was necessary because when he went to jail, he was angry. ངས་བལྟས་ན་ཁོང་གི་བཙོན་གྱི་དུས་སྐབས་དེ་ནི་ཡོད་དགོས་ངེས་རེད་སྙམ། གང་ལགས་ཤེ་ན་ཁོང་བཙོན་དུ་འགྲོ་དུས་ཁོང་ཁྲོ་ཟ་ཡོད་ལ། ལྟོས་ས་ལྟོས་འཇོག་གིས་ཁོང་ལོ་ཤིན་ཏུ་གཞོན་པ་དང་དྲན་བདེན་ལམ་ནོར་དུ་ཁྲིད་པའི་མྱོང་བ་ཞིག་ཀྱང་བྱུང་བ་རེད། He was relatively young and had experienced a miscarriage of justice; he wasn't a statesperson, ready to be forgiving: he was commander-in-chief of the armed wing of the party, which was quite prepared to use violence.སྐབས་དེར་ཁོང་སྲིད་སྐྱོང་མི་སྣ་ཞིག་མ་རེད་ལ། ཁོང་ལ་གུ་ཡངས་བཏང་བའི་བསམ་བློའང་མེད། དེ་དུས་ཁོང་ནི་དྲག་སྤྱོད་སྤེལ་བར་ནམ་ཡང་གྲ་སྒྲིག་ཡོད་པའི་སྲིད་དོན་ཚོགས་པའི་དམག་སྤྱི་ཆེན་མོ་རེད།

The time in jail was quite crucial. Of course, suffering embitters some people, but it ennobles others. Prison became a crucible that burned away the dross. People could never say to him: "You talk glibly of forgiveness. You haven't suffered. What do you know?" Twenty-seven years gave him the authority to say, let us try to forgive.

བཙོན་གྱི་དུས་ཚོད་ནི་བཞུ་བྱེད་ཀྱི་སྣོད་རེད། དེས་མི་ཁ་ཤས་ཇེ་སྡུག་ཏུ་བཏང་སྲིད་ཀྱང་མི་ཁ་ཤས་ཇེ་བཟང་དུ་གཏོང་གི་ཡོད། བཙོན་ཁང་ནི་སྙིགས་མ་རྣམས་འཚིག་པར་བྱེད་པའི་སྣོད་དེ་གྱུར་སོང་། མི་ཚོས་ཁོང་ལ་ “ཁྱེད་ཀྱིས་ལས་སླ་པོས་གུ་ཡངས་སྐོར་བཤད་ཀྱི་འདུག་སྟེ། ཁྱེད་སྡུག་པོ་མྱངས་མྱོང་མེད་པས། ཁྱེད་ཀྱིས་ག་རེ་ཧ་གོ” ཅེས་ལབ་ཐབས་མེད།

ལོ་ངོ་ཉེར་བདུན་གྱིས་ཁོང་ལ་ང་ཚོས་གུ་ཡངས་དཀྱེལ་ཡངས་བྱེད་ཅེས་བརྗོད་ཆོག་པའི་དབང་ཆ་སྤྲད་ཟིན།

One of the greatest traumas of his life is what happened between him and Winnie. He really loved Winnie. Soon after he came out of jail, I invited them for a Xhosa meal. And as they sat there, you can't imagine anyone more besotted. The hurt was deep. It's marvellous that he found Graça. But you feel a little sad, because Winnie went through so much, and it would have been a perfect ending to a fairytale had they lived happily ever after.

ཁོང་གི་མི་ཚེའི་གས་ཁ་ཞིག་ནི་ཁོང་དང་ཝི་ནི་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ་ཅི་ཞིག་བྱུང་བ་དེ་རེད། ཁོང་ཝི་ནི་ལ་ངོ་མ་ཤིན་ཏུ་དགའ་མྱོང་། ཁོང་བཙོན་ལས་གྲོལ་རྗེས་ངས་ཁོང་གཉིས་ཤོ་སའི་གསོལ་ཚིགས་ཤིག་ལ་གདན་འདྲེན་ཞུས་པ་ཡིན། ཁོང་གཉིས་དེར་བསྡད་དུས་ཁོང་གཉིས་ལས་བརྩེ་དུང་གིས་མྱོས་པ་གཞན་ཞིག་བློ་ངོར་འཆར་དཀའ། ཡིན་ཡང་དེ་ནི་ཤིན་ཏུ་ན་ཟུག་ཆེ་བ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་སོང་། ཁོང་གིས་གྷ་ར་ཁ་རྙེད་པ་དེ་ཤིན་ཏུ་དགའ་འོས་པ་ཞིག་རེད། ཡིན་ཡང་ཝིན་ནིས་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་མྱངས་ཡོད་པས་སེམས་སྐྱོ་དགོས་པ་ཞིག་ཀྱང་རེད། ཁོང་གཉིས་ཀྱིས་མི་ཚེ་ལྷག་མ་དེ་དགའ་སྤྲོའི་ངང་བསྐྱལ་ཡོད་ན་དེ་ནི་ལྷ་སྒྲུང་དེའི་མཇུག་བསྡུ་སྟངས་ལེགས་ཤོས་སུ་གྱུར་ཡོད་ངེས།

The most fitting memorial to Mandela is to make a success of what he helped to establish. He was clear that, ultimately, no one is indispensible. He was a great one for stressing that he was a loyal member of the ANC, and that no one was bigger than the movement. But, of course, we know better.

མཱན་ཌེ་ལ་མཆོག་ལ་རྗེས་དྲན་ཞུ་སྟངས་ཡག་ཤོས་དེ་ཁོང་གིས་གང་མགོ་བརྩམས་ཡོད་པ་དེ་མཇུག་བསྐྱང་རྒྱུ་དེ་རེད། ཁོང་གིས་གསུངས་གསལ་བཞིན་མཐའ་མར་མི་སུའང་མེད་དུ་མི་རུང་བ་མ་རེད། ཁོང་གིས་ཁོང་ནི་ཨ་ཧྥི་རི་ཀའི་རྒྱལ་ཡོངས་སྲིད་དོན་ཚོགས་པའི་ཚོགས་མི་རྣལ་མ་ཞིག་ཡིན་ལ་ལས་འགུལ་ལས་གལ་ཆེ་བའི་མི་སྣ་སུ་ཡང་མེད་གསུང་མཁན་གྱི་སྐྱེས་བུ་རླབས་ཆེན་ཞིག་རེད། ཡིན་ཡང་ང་ཚོས་གསལ་བོར་ཤེས་ཀྱི་ཡོད།

Anyone, anywhere in the world, who gets to be a leader knows that here is the benchmark. And they must ask themselves: how do I measure up?

འཛམ་གླིང་གི་ས་ཆ་གང་དུ་དབུ་ཁྲིད་བྱེད་འདོད་པའི་མི་སུ་ཞིག་ཡིན་ཡང་འདིར་ཚོད་ཤིང་ཡོད་པ་ཤེས་ཡོད་ངེས། ཁོང་ཚོས་རང་ཉིད་ལ་ངས་ཇི་ལྟར་ཚོད་འཇལ་ལམ་ཞེས་འདྲི་རྒྱུ་དེ་གནད་ཀྱི་དོན་པོ་རེད།

Desmond Tutu is an archbishop emeritus and human rights activist

ཌས་མོན་ཊུ་ཊུ་ནི་ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་ཞིག་དང་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ལས་འགུལ་བ་ཞིག་ཡིན།